sKBL nieuws
oktober 2020

ANDERMANS VEREN

Nieuwe schilderingen voor een Louis XVI-theekoepel, ooit onderdeel van twee afgebroken Amsterdamse buitenplaatsen uit de 17e eeuw, en een menagerie geportretteerd door Hondecoeter.

Samenstelling en Redactie; Lenneke Berkhout
Foto’s; Eddy Wenting

 

Kunstschilder Peter Korver raakte bijna tien jaar geleden betrokken bij het herstel van buitenplaats Schoonoord (1875) aan het Gein even buiten Amsterdam. Het werk wat hij nu tot slot van dit project heeft voltooid voor de 18e eeuwse Theekoepel op het zelfde terrein, richt zich op een veel oudere historie van deze bijzondere lokatie.

In het dorp Driemond langs de weg van Amsterdam naar Weesp, op het punt van samenkomst van drie kleine rivieren, Gaasp, Gein en Smal-Weesp, werden halverwege de 17e eeuw twee monumentale landgoederen gebouwd aan weerszijden van het water. Beide huizen, "Schoonoord" en "Driemond" werden zoals zo vaak gebeurde, midden 19e eeuw gesloopt, waarna slechts een 18e-eeuwse toegangspoort en een elegant theepaviljoen overbleven op het terrein waar later in 1875 de huidige veel kleinere villa in neostijlen werd gebouwd. Een monumentale fontein van Ignatius van Logteren uit 1714 was reeds eerder uit Driemond verdwenen en staat sindsdien voor Huis Frankendael aan de Middenweg te Amsterdam.

Ooit waren beide Driemondse buitenplaatsen omgeven door uitgestrekte formele tuinen, vijvers, fonteinen en menagerieën, zo weten we uit beschrijvingen van bezoekers, een aantal overgebleven plattegronden, ontwerpen van Vinckboons en acht gravures van Stoopendaal (1719). Het meest tot de verbeelding spreken echter de vier kamervullende schilderingen van Melchior de Hondecoeter. Zijn enorme 'Vogelpark met huis te Driemond' uit ca.1671 is te zien in de Rembrandtzaal van de Alte Pinakothek in München.

Op een plattegrond uit 1799 zien we de Theekoepel van Driemond aan de oever van het Smal Weesp staan, een passende lokatie om de destijds nog kostbare thee te genieten. Op afbeeldingen uit de tijd worden theekoepels regelmatig ook als speelhuys of dronkemanshuysje aangeduid, maar wat er ook geconsumeerd werd, men was duidelijk welgesteld genoeg om “en publique” de tijd aan zichzelf te hebben. Theekoepels waren eerst en vooral bedoeld als etalage, om “te zien en gezien te worden”.

Vermoedelijk aan het begin van de 19e eeuw werd de Driemondse theekoepel een paar honderd meter verplaatst, weg van zijn oorspronkelijke plek aan de rivier om zo min of meer onderdeel van de menagerie van het oorspronkelijke huis “Schoonoord” te worden.
Aangezien theekoepels daarnaast vaak ook nog een formele verwantschap met vogelkooien vertonen, leek het passend om de dieren die in de 17e en 18 e eeuw Nederlandse menagerieën bevolkten als uitgangspunt te nemen voor een nieuwe plafondschildering in dit historische gebouwtje.

Pauw.
Een bekende plafondschildering van Abraham Busschop uit 1708 in de collectie van het Dordrechts museum, toont een raaf die wordt beroofd van de gevonden en gestolen veren waarmee hij zichzelf heeft getooid, Tijdens het ontwerpproces bleef een pauw, geleend uit dit werk, steeds opnieuw opduiken in de collages en tekeningen die ontstonden. “Uiteindelijk accepteerde ik zijn aanwezigheid maar” zegt Korver “en nam ik het dier als citaat op in het nieuwe werk.” Iets wat van oudsher bekend staat als 'schilderkunstige ontleening’ of ‘toe-eigening’.

Interessante bijkomstigheid was dat deze geleende vogel van Busschop een verschuiving in de betekenis van het beeld teweegbracht en het zich daarmee leek te schikken in een lange traditie van fabelschilderingen; beelden van raven met gestolen veren, bestraft als vermaning tegen het pronken met rijkdom, prestaties, eigendommen of ideeën die oneerlijk zijn toegeëigend.
De populariteit van menagerieën en naturaliën-collecties in de 17e en 18e eeuw hield verband met verschillende sociale en culturele ontwikkelingen, waaronder een toenemende of zelfs modieuze publieke belangstelling voor wetenschap. Bijzonder in deze context is echter dat het op een meer fundamenteel niveau precies dit is wat er gebeurt in een menagerie; het pronken met diegenen die onder dwang werden toegeëigend, opgesloten en als kleurrijk ornament tentoongesteld.

Schepen uit wat destijds bekend stond als Oost- en West-Indië, namen vrijwel altijd wilde dieren mee als extraatje op hun maandenlange terugreis. Hoewel de overlevingskansen extreem klein waren, wachtte in Holland een vrijwel onverzadigbare markt voor al dan niet levende “Naturaliën”.
Het nieuwe plafond toont ons een selectie van zulke exotische vogels,soorten waarvan bekend is dat ze in het 17e eeuwse Holland te vinden waren, gegroepeerd in globaal drie clusters naar hun plaats van herkomst in Zuidoost-Azië en Latijns-Amerika.

Een omgekeerde Fabel.
De Hollanders vergaarden hun rijkdom voornamelijk door handel, maar vaak ook door middel van het geweld en de brute wreedheden die vaker gepaard gaan met een positie van maritieme en militaire dominantie. De Raaf in de fabels van Aesopus en la Fontaine - hoofdpersoon van tal van Nederlandse vogelschilderijen en plafonds – kreeg uiteindelijk een pak slaag voor zijn oneerlijke gedrag jegens de andere vogels, en bracht zo zijn deugdzame en vermanende boodschap aan ons over. In werkelijkheid echter bleef het Hollands vertoon van opgebouwde rijkdom grotendeels onbesproken.

Raven
Raven kregen van Korver een plek in dit theehuis, op een set nieuwe 'dessus de porte' schilderijen boven de ramen en de deur. In deze setting tonen de vogels hun verworven veren ongestoord. Poserend vol zelfvertrouwen tekenen zij zich af tegen een lege lucht boven een lage horizon.
Hondecoeter schilderde Huis te Driemond en zijn exotisch gevogelte tegen de achtergrond van een geïdealiseerd Italiaans landschap. Deze raven echter tonen zich in een Hollandse polder met historische details op de achtergrond, als decorstukken in een theater. We zien de 18e eeuwse poort van Huis Schoonoord, het theepaviljoen zelf en de gevel van Huis Driemond zoals we die kennen uit de gravures van Stoopendaal en het schilderij van Hondecoeter. Een van de schilderijen toont een windmolen ver weg aan de horizon, schijnbaar een ironisch detail, een sleets icoon van Holland marketing. Het is de "Broekzijder" molen die in 1641 even verderop langs het Gein werd gebouwd en daar is blijven staan tot op de dag van vandaag, tot voor kort deze drassige gronden droogmalend, waardoor ook Huis te Driemond hier uberhaupt gebouwd kon worden en deze raven droge voeten hielden. Een technische voorziening als klein detail in de verte, wat het theater op de voorgrond mogelijk maakt.

Tot slot; Raaf is “Corvus” in Latijn, een woord wat dermate verwant lijkt aan de schilders famillenaam dat het nog een persoonlijk aspect aan het werk toevoegt. Want geldt immers voor Korver niet iets soortgelijks, wanneer hij dit werk “tooit” met de rijke historie van de lokatie en vervolgens zichzelf, met een schijnbaar passend moreel oordeel over een geschiedenis waar hij zelf nooit onder heeft geleden.

Waar we ons volgens Korver in ieder geval wel toe kunnen verhouden is het verhaal van het individuele dier dat ooit op een dag ergens in Batavia, Ceylon of Suriname werd gevangen, toegeëigend, een soms jarenlange zeereis overleefde en uiteindelijk zijn latere dagen zou slijten als ornament in een menagerie van een rijke buitenplaats ergens in de veengebieden buiten het 17e eeuwse Amsterdam.

“Onlangs sprak ik een jonge Nigeriaanse die in Rotterdam internationale betrekkingen studeert en in Amsterdam woont en werkt als au-pair,” vertelt Korver. “Bij het zien van dit werk zuchtte ze en vatte het bondig samen; “In the end it’s just like slavery isn’t it ?”. . . “Just the same as any other form of appropriation, back then just as well as today. Turning the body of “the Other” into an object with just one simple sentence; “I like that body... I’ll have it.”

NOTEN:
1 ) Geïnspireerd door onder meer de dierentuin die Lodewijk XIV had laten aanleggen in Versailles, genoten menagerieën gedurende de hele 17e en 18 e eeuw een grote populariteit. Binnen de stad Amsterdam waren er zeker twee te bezoeken, maar op de vele landgoederen buiten de stadsmuren werden menagerieën beschouwd als een standaard tuinaccessoire voor de uiterst welgestelden. Beroemd om zijn rijke collectie dieren van over de hele wereld was de grote stadhouderlijke menagerie bij het paleis in Voorburg.

2 ) Er was veel vraag naar schilderijen, panelen en plafonds met binnenlandse en exotische vogels. Adolf Visscher and Anna Maria Pelte de nieuwe bewoners die Driemond in 1671 kochten, hadden naar verluid een rijke collectie aan de muren van deze buitenplaats en hun Amsterdamse grachtenhuis, waaronder meer vijftig werken van Hondecoeter alleen al. Dergelijke schilderijen waren niet alleen een kleurrijk exposee van schilderkunstige virtuositeit; de vogels werden vooral gezien als een reflectie van rijkdom en de internationale macht van de Nederlandse republiek.